ο Πρωτέας

Σύμφωνα με την Ολυμπιακή Θρησκεία ο Πρωτέας ήταν ένας θαλάσσιος δαίμων. Οι ναυτικοί τον αποκαλούσαν συχνά «Γέροντα της θάλασσας», όπως άλλωστε και τον Φόρκυ, τον Νηρέα, τονΤρίτωνα και τον θεωρούσαν προστάτη στα ταξίδια τους.

Όπως αναφέρει ο Όμηρος, ήταν υποτακτικός του Ποσειδώνα και γνώριζε όλα τα βάθη της θάλασσας και τα μυστικά τους. Επίσης, ήταν προικισμένος με μαντικές ικανότητες και μπορούσε να μεταμορφώνεται σε ό,τι ήθελε, σε ζώο, σε φυτό, σε πτηνό, ακόμη και σε φωτιά ή σε νερό.

Σύμφωνα με το μύθο, ο Πρωτέας είχε ανατολική καταγωγή. Θεωρούσαν ότι είχε έρθει από τη Φοινίκη μαζί με τον Κάδμο όταν ο Κάδμος αναζητούσε την αδελφή του, την Ευρώπη, που την είχε απαγάγει ο Δίας. Ο Πρωτέας έφθασε τελικά μέχρι την Παλλήνη της Χαλκιδικής. Εκεί συμμάχησε με το βασιλέα της ΣιθωνίαςΚλείτο, που τον βοήθησε να ιδρύσει δικό του κράτος, εκδιώκοντας από τη Βισαλτία, μια περιοχή της Θράκης, τους παλαιούς κατοίκους της. Ο Κλείτος του έδωσε επίσης την κόρη του Χρυσονόη ως σύζυγο.

Ο Πρωτέας έζησε ειρηνικά στο βασίλειό του, ώσπου ένα τραγικό συμβάν τον τάραξε. Όταν κάποτε ο Ηρακλής πέρασε από εκεί, μονομάχησε με τους δυο γιους του Πρωτέα, τον Πολύγονο (ήΤμώλο) και τον Τηλέγονο, τους οποίους και φόνευσε. Ο Πρωτέας δεν άντεξε και από τη λύπη του έπεσε στη θάλασσα. Οι θεοί τον σπλαχνίστηκαν και τον μετέτρεψαν αθάνατο θεό των υδάτων. Έλεγαν ότι ο Πρωτέας ήταν πάντα ανέκφραστος, ούτε μιλούσε, ούτε γελούσε ποτέ.

Σε άλλο μύθο αναφέρεται ότι πατρίδα του μπορεί εξ' ίσου να θεωρηθεί και η Αίγυπτος. Σύμφωνα με αυτόν ο Πρωτέας ήρθε στη Θράκη από αυτήν, συζεύχθηκε μια νύμφη, την Κορώνη, και απέκτησε δυο γιους. Εκείνοι, όμως, έκαναν κατάχρηση της εξουσίας που είχαν και διέπρατταν αδικήματα. Ανάγκαζαν τους ταξιδιώτες να παλεύουν μαζί τους και στο τέλος τους σκότωναν. Ο Πρωτέας αηδιασμένος και νιώθοντας ντροπή για τη συμπεριφορά τους, ζήτησε από τον Ποσειδώνα να επιστρέψει στην Αίγυπτο. Ο θεός άκουσε την παράκλησή του και αποφάσισε να τον βοηθήσει, κατασκευάζοντας του ένα δρόμο μέχρι την Αίγυπτο. Ο δρόμος αυτός διερχόταν πάνω από τη θάλασσα και έτσι ο Πρωτέας έφθασε μέχρι εκεί "αβρόχοις ποσί".

Στην Οδύσσεια ο Όμηρος αναφέρει ότι ο Πρωτέας κατοικούσε στην νησίδα Φάρος, στις μεσογειακές ακτές της Αιγύπτου, στις εκβολές του Νείλου. Όταν ο Μενέλαος επέστρεφε από την Τροία, έχοντας μαζί του την Ελένη, οι δυνατοί άνεμοι του Αιγαίου τους έφεραν στην Αίγυπτο. Εκεί ο Μενέλαος συνάντησε τυχαία τη σοφή και πρόθυμη κόρη του Πρωτέα, την Ειδοθέα, που του έδωσε οδηγίες για το πώς θα μπορούσε να αποσπάσει από τον πατέρα της χρήσιμες πληροφορίες για το ταξίδιο της επιστροφής. Η Ειδοθέα του αποκάλυψε ακόμη ότι ο πατέρας της θα μπορούσε να του πει τι έχει συμβεί στο σπίτι του, ευχάριστο ή δυσάρεστο, όσο αυτός ήταν μακριά.

Ο Μενέλαος στη συνέχεια εφάρμοσε το εξής τέχνασμα, ακολουθώντας τις συμβουλές της: ο ίδιος και άλλοι τρεις σύντροφοί του ντύθηκαν με δέρματα φώκιας και ξάπλωσαν ανάμεσα στις φώκιες του Πρωτέα το καταμεσήμερο.

Αυτή ήταν η ώρα που ο «γέροντας» έβγαινε από την θάλασσα. Συνήθιζε να ξαπλώνει σε ένα ευρύ σπηλιά, ανάμεσα στο ποίμνιό του, που κοιμόταν αναδύοντας τη οσμή του αλμυρού βυθού και της αβύσσου.

Όταν ο Πρωτέας βγήκε από το πέλαγος, μέτρησε τις φώκιες του, αλλά δεν υποψιάστηκε την παγίδα και χώθηκε ανάμεσά τους. Μόλις αποκοιμήθηκε, ο Μενέλαος τον άρπαξε μαζί με τους συντρόφους του και τον κράτησαν σφιχτά. Ο Πρωτέας προσπαθούσε να τους ξεφύγει και μεταμορφώθηκε σε λέοντα, σε δράκο, σε τίγρη, σε κάπρο, έπειτα σε δένδρο ακόμη και σε ύδωρ. Εκείνοι, όμως, δεν πτοήθηκαν και δεν σταμάτησαν να παλεύουν μαζί του, παρά μόνο αφού άρχισε να παίρνει πάλι τη μορφή που είχε πριν αποκοιμηθεί.

Τότε ο Πρωτέας εξαντλημένος, απάντησε στις ερωτήσεις του Μενέλαου, που έτσι έμαθε πως, για να του φανερώσουν οι θεοί το δρόμο της επιστροφής, έπρεπε να ανεβεί τον Νείλο και να τους προσφέρει εκατόμβη, δηλαδή θυσία εκατό βοδιών. Επίσης, ότι δεν θα απέθνησκε όπως οι άλλοι θνητοί, διότι ο Δίας τον προστάτευε, και θα του φερόταν πολύ ευνοϊκά· θα τον οδηγήσει μετά θάνατο στα Ηλύσια Πεδία.

Τέλος, ο Πρωτέας τον πληροφόρησε και για την τύχη του αδελφού του, του Αγαμέμνονα, που είχε δολοφονηθεί, καθώς και για τους συμπολεμιστές του στην Τροία, τον Οδυσσέα και τον Αίαντα τον Λοκρό.

Ο Ηρόδοτος αναφέρει μια παράδοση που ο ίδιος άκουσε στην Αίγυπτο: ότι ο Πρωτέας δεν ήταν θεότητα της θάλασσας, αλλά βασιλέας της Αιγύπτου, την εποχή του Τρωικού Πολέμου. Έδρα του ήταν η Μέμφιδα και τον χαρακτήριζε η προστασία των αδικημένων, ενώ δεν είχε μαντικές ικανότητες. Όταν οι άνθρωποί του του έφεραν υπόδικο τον Πάρη, μαζί με την Ελένη και τους θησαυρούς του Μενέλαου, ο Πρωτέας τον φιλοξένησε· επειδή δεν ήθελε να σκοτώνει τους ξένους που έρχονταν στη χώρα του, τον άφησε στο τέλος να επιστρέψει στην Τροία, κράτησε όμως στην Αίγυπτο την Ελένη και το θησαυρό.

Οι Αχαιοί έπλευσαν στην Τροία για να διεκδικήσουν την χαμένη βασίλισσα, οι Τρώες απάντησαν πως δεν βρισκόταν εκεί, όπως και ήταν η αλήθεια, οι Έλληνες αρνήθηκαν να τους πιστεύσουν και ο πόλεμος άρχισε.

Μόνο μετά το τέλος του πολέμου και την πτώση της Τροίας οι Έλληνες διαπίστωσαν την απουσία της Ελένης και ο Μενέλαος έπλευσε στη χώρα του Πρωτέα, για να επαναφέρει την σύζυγό του. Επέστρεψε, έτσι, πίσω στην πατρίδα του δικαιωμένος.

Ο Ευριπίδης στην τραγωδία του "Ελένη" αναφέρει μια ακόμη εκδοχή του μύθου του Πρωτέα: Σύμφωνα με την εκδοχή του η Ελένη δεν οδηγήθηκε στην Αίγυπτο ούτε επειδή ο Πάρης την έφερε, ούτε επειδή ο Πρωτέας την κράτησε. Αυτό που συνέβη ήταν ότι οι ίδιοι οι θεοί τη μετέφεραν εδώ με τη βοήθεια του Ερμή και την εμπιστεύθηκαν στον Πρωτέα. Ο Πάρης, με ένα τέχνασμα των θεών, δεν μετέφερε στην Τροία παρά ένα νεφελώδες ομοίωμά της. Όταν ο Πρωτέας απέθανε στο θρόνο της Αιγύπτου τον διαδέχτηκε ο γιος του Θεοκλύμενος, που πίεζε επίμονα την Ελένη να γίνει σύζυγός του. Εκείνη, απελπισμένη, κατέφυγε στον τάφο του Πρωτέα και εκεί τη βρήκε ο Μενέλαος, που είχε στο μεταξύ φθάσει στην Αίγυπτο. Μετά από λίγο οι δυο σύζυγοι αναγνωρίζουν ο ένας τον άλλο, ο κίνδυνος όμως που διατρέχουν είναι μεγάλος, γιατί ο Θεοκλύμενος δεν ήταν φιλόξενος, όπως ο πατέρας του συνήθιζε να σκοτώνει όλους τους ξένους. Τότε και εδώ επεμβαίνει η Ειδοθέα, η επινοητική κόρη του Πρωτέα, που καταστρώνει σχέδιο διαφυγής για το διάσημο ζεύγος.

Βλέπουμε ότι το όνομα του Πρωτέα συνδέεται κυρίως με δυο περιοχές, τη Χαλκιδική και την Αίγυπτο. Ως προς την πρώτη δικαιολογημένα τον φαντάζονταν εκεί, επειδή από τους παλαιότερους χρόνους ήδη η Χαλκιδική φημιζόταν για τις ακτές και το θαλάσσιο πλούτο της. Όσο για την Αίγυπτο και η νήσος Φάρος, βρίσκονταν στα αφρικανικά παράλια, που αποτελούσαν τα όρια του τότε γνωστού κόσμου προς την Ανατολή. Οι αρχαίοι, λοιπόν, τοποθετούσαν τον Πρωτέα ως ορόσημο στην άκρη της Οικουμένης, όπως τον Άτλαντα στη δύση, στο στενό του Γιβραλτάρ.

Η ικανότητα του Πρωτέα να λαμβάνει όποια μορφή θέλει, οδηγεί ίσως στη βαθύτερη κατανόηση του μύθου. Προφανώς το όνομα αντιστοιχούσε στον κάθε φαραώ της Αιγύπτου που συνεχώς άλλαζε αλλά για τους κατοίκους του Ελλαδικού χώρου της 2ης χιλιετηρίδας π.Χ. παρέμενε ο ίδιος.